|
|
|
قضا و قدر در منظومه فکری اسلام؛ از علم الهی تا مسئولیت انسانی |
|
|
|
قضا و قدر در آموزه‌های اسلامی مفاهیم پیچیده و عمیقی هستند که درک صحیح آن‌ها می‌تواند به انسان‌ها کمک کند تا جایگاه خود را در میان تقدیرات الهی بشناسند و در عین حال مسئولیت خود را در برابر خداوند و جامعه به درستی ایفا کنند. |
|
|
قضا و قدر در آموزه‌های اسلامی مفاهیم پیچیده و عمیقی هستند که درک صحیح آن‌ها می‌تواند به انسان‌ها کمک کند تا جایگاه خود را در میان تقدیرات الهی بشناسند و در عین حال مسئولیت خود را در برابر خداوند و جامعه به درستی ایفا کنند. این دو واژه به نوعی بیانگر رابطه میان علم مطلق الهی، حکمت الهی و اختیار انسان در زندگی هستند. قرآن و روایات اهل بیت(ع) این مفاهیم را به‌طور گسترده‌ای مطرح کرده‌اند تا درک کنیم که چگونه تقدیرات الهی بر سرنوشت ما تأثیر می‌گذارند و چگونه در عین پذیرش این تقدیرات، مسئولیت‌ها و اختیاراتی داریم تا در جهت رشد و تعالی خود از آن‌ها بهره بگیریم.
در یادداشتی که رضا ملازاده یامچی، پژوهشگر دینی در اختیار ایکنای خراسان‌رضوی قرار داده است، سعی داریم با استناد به آیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع)، ارتباط میان علم الهی، قضا و قدر و مسئولیت انسانی را بررسی کنیم و به این سؤال پاسخ دهیم که چگونه این مفاهیم در منظومه فکری اسلام به هم پیوسته‌اند.
قضا و قدر در لغت
در زبان عربی، قضا به معنای «حکم» و قدر به معنای «اندازه‌گیری» و «تعیین حدود» است. در آیات قرآن و روایات نیز این دو واژه در معنای عمیق‌تری به‌کار رفته‌اند، قضا اشاره به اراده قطعی و حکمت الهی در انجام امور دارد و قدر به معنای اندازه‌گیری و تقدیرات دقیق خداوند در آفرینش جهان و موجودات است.
قضا و قدر از منظر دینی
در دیدگاه اسلامی، قضا و قدر به دو بخش از تدبیرات الهی اشاره دارد، قضا حکم نهایی و قطعی خداوند است که هیچ‌گاه تغییر نمی‌کند، در حالی‌که قدر به معنای اندازه‌گیری و تقسیم‌بندی دقیق است که به انسان‌ها این امکان را می‌دهد تا در زندگی خود از ظرفیت‌ها و فرصتی که در اختیار دارند، بهره‌مند شوند که این مفاهیم نشان‌دهنده تعامل میان تقدیرات الهی و مسئولیت‌های انسانی هستند.
قضا و قدر در قرآن کریم
آیات قرآن در بسیاری از موارد به مفاهیم قضا و قدر اشاره کرده‌اند و روشن می‌سازند که تقدیرات الهی چگونه با اختیار انسان در تعامل هستند که برخی از مهم‌ترین آیات قرآن را بررسی می‌کنیم:
آیه قضا:
«إِذَا قَضَی أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُنْ فَیَکُونُ» (بقره: ۱۱۷)؛ هرگاه خداوند امری را اراده کند، تنها به آن می‌گوید: باش! پس بی‌درنگ موجود می‌شود.» این آیه به قضا اشاره دارد که نشان‌دهنده اراده مطلق خداوند در تحقق امور جهان است و هر چیزی که خداوند بخواهد، به محض اراده، تحقق پیدا می‌کند.
آیه قدر:
«إِنَّا کُلَّ شَیْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ» (قمر: ۴۹)؛ بی‌گمان ما هر چیزی را به اندازه و حسابی آفریدیم و در این آیه به قدر اشاره می‌شود که خداوند هر چیزی را به دقت و به اندازه خاصی خلق کرده است و این موضوع نشان می‌دهد که تدبیر الهی در جهان با دقت بی‌نظیری انجام شده است.
آیه لوح محفوظ:
«بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ فِی لَوْحٍ مَحْفُوظٍ»(بروج: ۲۱-۲۲)؛ بلکه آن (قرآن) در لوحی محفوظ است و این آیه به لوح محفوظ اشاره می‌کند که در آن تقدیرات تمام موجودات جهان نوشته شده است و این لوح نشان‌دهنده علم الهی و تقدیرات از پیش تعیین شده است.
آیه شب قدر:
«إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَکَةٍ إِنَّا کُنَّا مُنْذِرِینَ/ فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» (دخان: ۳-۴) ما آن را در شبی مبارک نازل کردیم و همانا ما هشداردهنده بودیم، در آن شب، هر امر حکیمانه‌ای جدا و مشخص می‌شود و آیه شب قدر نشان می‌دهد که تقدیرات الهی در شب قدر تفصیل می‌یابد و در این شب، سرنوشت انسان‌ها برای سال آینده مشخص می‌شود که این امر اشاره به اهمیت زمان و لحظات خاص در تعیین مقدرات انسان‌ها دارد.
قضا و قدر در روایات اهل بیت(ع)
در کنار آیات قرآن، احادیث اهل بیت(ع) به‌طور دقیق‌تر و عمیق‌تر به توضیح مفاهیم قضا و قدر پرداخته و نشان داده‌اند که انسان‌ها در کنار تقدیرات الهی، مسئولیت و اختیار دارند.
حدیث امام علی(ع): عَرَفْتُ اللهَ بِفَسْخِ الْعَزَائِمِ وَ نَقْضِ الْهُمُومِ وَ إِرَادَةِ التَّدْبِیرِ؛ خدا را شناختم به واسطه بر هم خوردن تصمیم‌ها و در هم شکستن اراده‌ها.» (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۵۰) امام علی(ع) در این حدیث به نحوه تدبیر الهی اشاره دارند که در آن، تقدیرات الهی گاه تصمیمات انسانی را تغییر داده و مسیری جدید پیش روی انسان قرار می‌دهد.
حدیث امام علی(ع) در مورد قدر و اختیار: القدر لا ینقلب ولکن الانسان قد یختار؛ تقدیر تغییر نمی‌کند، اما انسان می‌تواند انتخاب کند. (نهج‌البلاغه، خطبه ۱۰۰). این حدیث اشاره دارد به اینکه تقدیرات تغییر نمی‌کنند، اما انسان‌ها در انتخاب‌های خود مختارند و مسئولیت اعمال خود را بر عهده دارند.
حدیث پیامبر اکرم(ص) در زمینه دعا: الدُّعَاءُ یُنَافِسُ الْقَدَرَ وَ یَجْرِی جَرْیَ السَّیْلِ؛ دعاء با قدر الهی رقابت می‌کند و همچون سیل جاری می‌شود. (کافی، ج ۲، ص ۴۳). این حدیث به قدرت دعا اشاره دارد که می‌تواند تأثیر قابل توجهی در تغییر تقدیرات داشته باشد و دعای انسان در برابر مشیت الهی به نوعی تعامل انسان با قضا و قدر است.
حدیث امام حسین(ع): وَ لَا یَکُونُ شَیْءٌ إِلَّا بِمَا قَضَی اللَّهُ وَ لَا یَحْتَسِبُ إِلَّا رَحْمَتَ اللَّهُ؛ هیچ چیزی جز به آنچه که خداوند قضا کرده، واقع نمی‌شود و هیچ‌گاه جز رحمت خداوند را محاسبه نکنید. (تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۴۵۷) این حدیث به ایمان به رحمت خداوند در مقابل تقدیرات الهی اشاره دارد و انسان‌ها را دعوت به نگاه مثبت و امیدوارانه به سرنوشت خود می‌کند.
در منظومه فکری اسلام، مفاهیم قضا و قدر نه تنها به علم و حکمت الهی اشاره دارند، بلکه از انسان‌ها می‌خواهند تا در کنار پذیرش تقدیرات الهی، مسئولیت خود را در قبال اعمال و رفتار خود به دوش بکشند. علم الهی به‌عنوان یک عنصر کلیدی در تدبیر امور جهان، به انسان‌ها این اطمینان را می‌دهد هر چیزی که در عالم اتفاق می‌افتد، تحت اراده خداوند قرار دارد. آیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع) به وضوح نشان می‌دهند که تقدیرات الهی از پیش تعیین شده‌اند، اما انسان‌ها در استفاده از اختیار و آگاهی خود مسئول هستند.
یم نشان‌دهنده تعادل میان علم مطلق خداوند و اختیار انسانی است، قضا به معنای حکم قطعی خداوند است که تغییر نمی‌کند، در حالی‌که قدر به اندازه‌گیری دقیق و تدبیر الهی اشاره دارد که همزمان با آن، انسان‌ها می‌توانند در اعمال خود تصمیم‌گیری کنند و مسئولیت بپذیرند و به عبارت دیگر، تقدیرات الهی نه تنها به معنای تسلیم در برابر سرنوشت نیست، بلکه انسان‌ها از طریق دعا، تلاش و توکل می‌توانند مسیرهای جدیدی را در زندگی خود خلق کنند.
دعا، به‌عنوان یکی از ابزارهای مؤثر انسان برای مواجهه با قضا و قدر، نشان‌دهنده تعامل میان اراده الهی و اراده انسانی است. امام حسین(ع) در این زمینه یادآوری می‌کند که انسان‌ها باید به رحمت خداوند در برابر تقدیرات الهی اعتماد کنند و همزمان تلاش کنند تا زندگی‌شان را به بهترین نحو ممکن بسازند.
در نهایت، درک درست از قضا و قدر به انسان‌ها کمک می‌کند تا در مواجهه با چالش‌ها و سختی‌ها، نه تنها تسلیم نشوند، بلکه با مسئولیت‌پذیری و آگاهی در جهت تحقق اهداف معنوی و دنیوی خود گام بردارند.
خبرآنلاین
انتهای پیام/ن |